Dil ve konuşma bireylerin kendilerini ifade etme, iletişim kurma ve sosyal hayatı paylaşmalarındaki en önemli araçlardandır. Birey doğumundan itibaren çevresinde olan biteni anlamaya, istek ve ihtiyaçlarını ifade etmeye çalışırken dili kullanır. Dil, genellikle konuşma ile aynı kavram gibi algılanmakla birlikte 
konuşmayı, yazmayı ve sembollerle ifade etmeyi de içeren daha geniş kapsamlı bir kavramdır. Konuşma ise seslerin fizikselolarak üretilmesi ve dili kullanarak sözlü iletişim kurma yöntemidir. Özetle dil sözlü olanve olmayan, kültürle de bağlı çok geniş bir kapsama sahipken konuşma, dilden kesin sınırlarla ayrılamayan ancak dil ile bağlantılı bir parçayı oluşturmaktadır.
Dil ve konuşma gelişimi zihinsel, fiziksel ve duygusal gelişimden bağımsız
değildir. Bu alanlardan herhangi birinde yaşanan bir güçlük, dil ve konuşmayı olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Dil ve konuşma güçlüklerini ortaya çıkaran nedenler arasında,zihinsel yetersizlik, işitme kaybı, gelişimsel gecikmeler, bazı cerrahi girişimler sonrası sorunlar, beyin hasarları, yarık damak/dudak gibi yapısal bozukluklar, serebral palsi gibi kasları etkileyen hastalıklar, sesin yanlış kullanımı vb. pek çok neden sayılabilir. Dil ve konuşma güçlüklerinin sınıflandırılmasında farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Dil ve Konuşma Güçlüğü Destek Eğitim Programı’nda, bireylerin bu alanda yaşadıkları yetersizlikler dikkate alınarak gruplandırma yapılmıştır. Bu doğrultuda;
Dil ve Konuşma Güçlüğü Destek Eğitim Programı beş ayrı modülden oluşan bir sistem hâlinde düzenlenmiştir. Bu modüller,
-Sesletim ve Ses Bilgisi,
-Akıcı Konuşma,
-Ses Bozukluklarının Sağaltımı,
-Gelişimsel Dil,
-Edinilmiş Dil Bozukluklarının Sağaltımı başlıkları altında hazırlanmıştır.
Dil ve Konuşma Güçlüğü Destek Eğitim Programı, Millî Eğitim Bakanlığına bağlı
faaliyet gösteren özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde uygulanmak üzere, dil ve konuşma güçlüğü olan bireylerin günlük iletişimde ihtiyaçlarını karşılayacak dil ve konuşma becerilerinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır.
Programın hazırlanmasında 3797 sayılı Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve
Görevleri Hakkında Kanun’un Ek.3 maddesi ile 24.07.2008 tarihli ve 5793 sayılı Bazı Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un 25. maddesi dayanak teşkil etmektedir.
TANIM VE ÖZELLİKLERİ
Bireyin sözel, sözel olmayan veya grafik sembol-işaret sistemlerini kullanarak
iletişim kurma (alma, gönderme, işlemleme, kavrama-anlama) yetisinde kişisel, sosyal, eğitim ve iş hayatını etkileyen yetersizliklerdir. Bu yetersizliklerde işitme, dil ve konuşma süreçleri hafif düzeyden çok ağır düzeye yayılan gelişimsel ya da edinilmiş (sonradan ortaya çıkan) olarak etkilenebilir. Bu yetersizlikler belirli bir tıbbi nedene dayalı olabileceği gibi belirli bir nedene bağlı olmayabilir ve/veya çeşitli özür gruplarına ikincil olarak eşlik edebilir. Dil ve konuşma güçlükleri ana hatlarıyla beş alt grupta modüler olarak toplanmıştır:
1. Sesletim (Artikülasyon) ve Ses Bilgisi (Fonoloji) Bozuklukları: Konuşma seslerinin ve dile ait ses birimlerin beklenenden farklı olarak sesletimi; ve ana dilin ses sistemi ve ses birleşimlerini düzenleyen kuralları anlama ve kullanmada güçlüktür. Bu bozukluklar; konuşma sesinin özelliklerinde, çarpıtılmalar; bir ses yerine başka ses kullanma, ses düşürme, ekleme, arka sesleri (k, g) öne getirme (t, d), ya da sürtünmeli sesleri (f, v, s, z,ş, j) durak sesi olarak çıkarma (t, d, p, b) gibi hata örüntüleri ile belirlenir. Bu durum
konuşmanın anlaşılırlığını olumsuz yönde etkiler.
2. Akıcı Konuşma Bozuklukları: Konuşmada beklenenden farklı hız, ritim gözlenmesi, ses, hece, sözcük ya da sözcük öbeği tekrarları, uzatmalar veya bloklar biçiminde konuşma akışının kesintiye uğramasıdır. Bunlara aşırı gerginlik, çabalama davranışları ve ikincil davranışlar eşlik edebilir.
3. Ses Bozuklukları: Bireyin yaşına ve cinsiyetine uygun olmayan ses üretimi ve/veya ses kalitesinin, perde (ton), şiddet, rezonans, ve/veya süre gibi özelliklerinde ortaya çıkan bozukluklardır.
4. Gelişimsel Dil Bozuklukları: Konuşma, yazı ve/veya diğer sembol sistemlerinin alıcı (algılanması-anlaşılması) ve/veya ifade edici (kullanılması) boyutlarında dilin biçim bilgisi (morfoloji), söz dizimi (sentaks), anlam bilgisi (semantik), edim bilgisi/kullanım bilgisi (pragmatik) alt sistemlerini kapsayan bozukluklardır. Bu bozukluklar doğuştan veya bebeklik/çocukluk çağında ortaya çıkan gelişimsel nitelik taşırlar.
5. Edinilmiş Dil Bozuklukları: Bu bozukluklar dil kazanıldıktan sonra çoğunlukla
ergenlik döneminde ya da yetişkin yaşlarda herhangi bir nedenle dil ve konuşmanın kaybı biçiminde görülür. Bu bağlamda konuşma, yazı ve/veya diğer sembol sistemlerinin alıcı (algılanması-anlaşılması) ve/veya ifade edici (kullanılması) boyutlarında dilin biçim bilgisi (morfoloji), söz dizimi (sentaks), anlam bilgisi (semantik), edim bilgisi/kullanım bilgisi (pragmatik) alt sistemlerini kapsayan bozukluklardır.
PROGRAMIN DÜZEYİ
Program, doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle dil ve konuşma becerileri ve günlük yaşam aktiviteleri olumsuz etkilenmiş her yaştaki bireyin genel ve gelişimsel özellikleri dikkate alınarak hazırlanmıştır.
PROGRAMIN GENEL AMAÇLARI
Program ile bireylerin;
1. Sesletim (artikülasyon) ve ses bilgisel farkındalık (fonolojik) becerilerini
geliştirmeleri,
2. Günlük iletişimde konuşma hızını ve ritmini işlevsel ve akıcı bir şekilde
kullanmaları,
3. Sesini kalite, perde, şiddet, rezonans, ve/veya süre gibi özellikler yönünden yaşına ve cinsiyetine uygun olarak kullanmaları,
4. Alıcı ve ifade edici dil becerilerini geliştirmeleri,
5. Okuma- yazma becerilerini geliştirmeleri,
6. Günlük iletişimde alternatif ve destekleyici iletişim yöntemlerini kullanmaları
beklenmektedir.
PROGRAM İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Modüllerde yer alan kazanımlar, dil ve konuşma güçlüğü destek eğitim programında yer alan genel amaçlara ulaşmasını sağlayıcı nitelikte belirlenmiştir.
2. Programı oluşturan modüller ve kazanımlar bireylerin dil ve konuşma alanında sahip olduğu yetersizlikler göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Birey ihtiyaçlarına göre aynı anda birden fazla modülden yararlanabilir. Örneğin, bir çocukta hem sesletim hem de akıcı konuşma sorunu olabilir. Bu durumda birey her iki modülden yararlanabilir.
3. Modüller arasında bir aşama ve sıra bulunmamaktadır. Modüllerin seçiminde bireyin ihtiyaçları ve özellikleri dikkate alınmalıdır.
4. Bireyin bireyselleştirilmiş eğitim programına alınacak kazanımlar belirlenirken
kişinin dil gelişimi, bilişsel, fiziksel, psiko sosyal özellikleri, yaşı, cinsiyeti,
çevresi, sağlık durumu vb. faktörler dikkate alınmalıdır.
5. Dil ve konuşma güçlüğü olan bireylerin ek olarak başka bir yetersizliği olması
hâlinde ihtiyaç duyulan diğer destek eğitim programlarından da yararlanması
sağlanmalıdır.
6. Program modüllerinde yer alan kazanımların gerçekleşebilmesi için öğrenme ve öğretme sürecinde gerekli modüllerde belirtilen araç gereç ve donanımlar
sağlanmalıdır. Destek eğitim sürecinde kullanılacak araç ve gereçler bireyin yaşı, dil gelişimi, sağlık durumu, bilişsel, psiko sosyal, fiziksel özellikleri vb. dikkate alınarak seçilmelidir. Dil ve Konuşma Güçlüğü Destek Eğitim Programı uygulanırken çocuklara yönelik olarak sesli ve renkli oyuncaklar (pelüş ve plastik hayvanlar, taşıtlar, bebekler, legolar, hamur vb.), resimli kartlar, oyun kartları, fotoğraflar, eşleme kartları, sıralama kartları boyama ve kavram kitapları, değerlendirme formları, test materyalleri, sözcük/cümle listeleri, Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’ne uygun olan okuma ve resimli hikâye kitapları, teknolojik araç ve gereçler, ayna, kronometre, metronom vb. araç ve gereçler kullanılabilir. Yetişkinlerle ise yaşı mesleği, sosyokültürel özelliklerine uygun araç ve materyaller kullanılmalıdır.
7. Programı uygulayan uzman, eğitim ortamını en uygun biçimde hazırlamalı ve eğitim sırasında eğitim teknolojilerini etkin biçimde kullanmalıdır.
8. Bireyin eğitim planı doğrultusunda bağlı olduğu rehberlik araştırma merkezi, varsa devam ettiği okul ya da kurum ve diğer ilgili kuruluşlarla iş birliği yapılmalıdır. Bireyin eğitim planı, yapılacak çalışmalar, öneriler konusunda varsa devam ettiği kurum/okul personeli (sınıf öğretmeni, rehber öğretmen, özel eğitim öğretmeni, branş öğretmeni, kurum psikoloğu, çocuk gelişimcisi, çocuk eğiticisi, doktor vb.) ile görüş alışverişi yapılarak bireyin gelişimi desteklenmelidir. Öğrencinin kayıtlı olduğu eğitim kurumuna, öğretimsel uyarlamalar ve değişikliklere (sınıf ortamı, öğretim yöntemi, öğretmenin yönergelerin niteliği, etkinliğin tamamlanması için verilen süre, etkinlik sayısı, etkinliğin/ çalışmanın tekrar yapılması için süre verilmesi, grup çalışmaları vb.) yönelik önerilerde bulunulmalıdır.
9. Bireyin destek eğitim sürecinin sonunda devam ettiği kurum tarafından hazırlanan gelişim raporu ve ekinde birey kazanımlarının günlük yaşama geçişini ve kalıcılığını sağlayacak öneriler, bağlı olduğu rehberlik ve araştırma merkezinin yanı sıra bireyin ailesine/2828 sayılı yasa ile devlet koruması altında bulunan bireyin vasi statüsünde olan kuruma, varsa devam ettiği okulun rehberlik ve psikolojik danışma servisine iletilmelidir.
10. Destek eğitim alan bireyin eğitim sürecinde edindiği kazanımların sosyal yaşama geçişinin ve deneyim zenginliğinin sağlanması için çevresi ile iletişimde bulunacağı oyun, drama, tiyatro, gezi, spor vb. etkinliklere bireysel eğitim programı içinde yer verilmelidir. Birey ve aile, dil ve konuşma becerilerinin gelişimine destek olabilecek izcilik, tiyatro, spor etkinlikleri, müzik aleti çalma, resim yapma, iş ve mesleğine uygun etkinlikler vb. biçimde zamanını değerlendireceği sosyal ve kültürel faaliyetler konusunda bilgilendirilmeli ve yönlendirilmelidir.
11. Programı uygulayan personel tarafından destek eğitim programı kapsamında uzman desteği alınabilir. Gecikmiş konuşma ve işitme engelli çocukların dil gelişim sürecinde eğitim odyologları ve işitme engelliler öğretmenlerinden; nörolojik sorunlu bireylerde fizyoterapist desteği alınabilir. Gerektiğinde psikolog, psikiyatr, rehber öğretmen, KBB uzmanı, çocuk hastalıkları uzmanı, plastik cerrahi uzmanı, nörolog, ortodonti uzmanı/diş hekimi ile de iş birliği yapılabilir.
PROGRAMIN YAPISI
Dil ve Konuşma Güçlüğü Destek Eğitim Programı genel amaçlarına ulaşmasını
sağlayacak çeşitli modüller ve modüllere yönelik kazanımlardan oluşmaktadır. Her bir modülde bireylerde ulaşılması beklenen kazanımlar, içerik, açıklamalar ve ölçme değerlendirme bölümleri yer almaktadır.
Modüllerde yer alan kazanımlar bireye kazandırılacak bilgi, beceri ve tutumlardan oluşmaktadır. Modüller uygulayıcıya rehber olabilmesinin yanında eğitim kurumlarının uygulayacağı bir standart getirdiği gibi ölçme ve değerlendirme sürecini de kolaylaştırmaktadır.
Modüller ve Süreleri
Bireylerde birden fazla dil ve konuşma güçlüğü sorunu bulunduğu durumlarda aynı zamanda birden fazla modülden yararlanılabilir.
MODÜLLER VE UYGULANMA SÜRESİ
Modülün Adı Destek Eğitimin Uygulanma Süresi
1.Sesletim ve Ses Bilgisi 48 Ders saati (bireysel)
2. Akıcı Konuşma 48 Ders saati (bireysel)
3. Ses Bozukluklarının Sağaltımı 12 Ders saati (bireysel)
4. Gelişimsel Dil 96 Ders saati (72 saat bireysel ve 24 saat grup)
5. Edinilmiş Dil Bozukluklarının Sağaltımı 96 Ders saati (bireysel)
ÖĞRENME VE ÖĞRETME SÜRECİ
Programın amacına uygun olarak yürütülebilmesi için öğrenme ve öğretme sürecinin etkili olarak kullanılması gerekmektedir. Bu nedenle aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir:
• Öğrenme ve öğretme süreci planlanırken bireyin performans düzeyi, özellikleri ile öğrenme şekilleri dikkate alınmalıdır.
• Destek eğitim için kullanılan sürenin sonunda belirlenen hedefe ulaşılabilmesi için zaman kullanımı en doğru şekilde planlanmalıdır.
• Öğrenme ve öğretme sürecinde uygun strateji, yöntem, araç gereç ve materyaller seçilmelidir.
• Programda yer alan etkinliklerin, somuttan soyuta, kolaydan zora doğru aşamalı
olarak hazırlanmasına ve uygulanmasına dikkat edilmelidir.
• Çalışmalarda kullanılan dilin ve uygulanan etkinliklerin bireyin yaşına ve
özelliklerine uygun olmasına özen gösterilmelidir.
• Günlük yaşamda bireylerin etkili iletişim kurabilmeleri ve iletişim stratejilerini
kullanabilmeleri için uygun ortamlar hazırlanmalı ve etkinlikler çeşitlendirilmelidir.
A. Program Bireyselleştirilmiş Eğitim Planına Nasıl Kaynaklık Eder?
Dil ve konuşma güçlüğü olan birey için BEP geliştirme birimince hazırlanacak
Bireyselleştirilmiş Eğitim Planları, Dil ve Konuşma Güçlüğü Eğitim Programı”na dayalı olarak oluşturulacaktır. Bireyin performansı alınırken esas olan, programda belirtilen kazanımların hangilerini yapabildiğidir. Bireyin gerçekleştiremediği kazanımlar, verilecek eğitim için yol gösterecektir. Bireye yönelik elde edilen tüm veriler dikkate alınmalı, modülde yer alan kazanımlar doğrultusunda “Ölçme ve Değerlendirme” bölümünde örneği verilen Kaba Değerlendirme Formu, performans düzeyinin tespit edilmesinde kullanılabilir.
BEP içerisinde yer alacak uzun dönemli amaçlar ve buna bağlı kısa dönemli amaçlar, bireyin yetersiz olduğu kazanımlar öncelik sırasına göre belirlenecektir. Verilecek eğitim etkinliği sonunda ilerlemeyi ölçmek için yapılacak değerlendirme süreci, yine programa dayalı olarak gerçekleştirilecek olup bireyin BEP’inde yer alan amaçlarla sınırlı olacaktır. “Ölçme ve Değerlendirme” bölümünde örneği verilen Performans Kayıt Tablosu kullanılarak bireyin ay içerisindeki kazanımları net olarak görülecektir. Bu performans tablolarında bireyin gelişim düzeyine temel teşkil eden basamaklar tanımlanmış olup gerekli olduğunda bu basamaklara ait alt bildirimler oluşturulabilir.
Modül içerikleri hem performans alımında hem de değerlendirmede kullanılabilecek şekilde hazırlanmış olup uygulamacının günlük çalışma planlamasında görülecektir. Eğitim sonunda elde edilen kazanımları ve rehberlik ve araştırma merkezine bireyin geldiği düzeyi bildirmek için “Ölçme ve Değerlendirme” bölümünde verilmiş olan Dönem Sonu Bireysel Performans Değerlendirme Formu kullanılacaktır.
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Nedir?
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı, özel gereksinimli bireyin gelişimi veya ona
uygulanan programın gerektirdiği disiplin alanlarında (öz bakım, akademik beceriler, sosyal beceriler, iletişim vb.) eğitsel gereksinimlerini karşılamak üzere uygun eğitim ortamlarından (okul, özel eğitim okulu, özel sınıf, mesleki eğitim merkezi vb.) ve destek hizmetlerden (kaynak oda, sınıf-içi yardım, dil ve konuşma terapisi, fiziksel rehabilitasyon vb.) en üst düzeyde yararlanmasını öngören yazılı dokümandır. Bu doküman aile, öğretmen ve ilgili uzmanların iş birliği ile planlanır ve bireyin ailesinin onayı ile uygulanır.
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programlarının Ögeleri Nelerdir?
1. Öğrencinin o andaki eğitsel işlevde bulunma veya performans düzeyi
Ayrıntılı değerlendirme sonuçlarına dayalı olarak hazırlanan, öğrencinin yapabildikleri ve yapamadıklarının betimlenmesidir. İlerlemelerin görülebilmesi için performans düzeyinin betimlenmesi son derece önemlidir. Çünkü bu betimlemeler değerlendirme sonuçlarının açık ve anlaşılır olmasını ayrıca, bireyin belirli gereksinimlerini tanımlamayı ve öncelik sırasına dizmeyi sağlar.
2. Eğitsel performans düzeyi, bulunduğu gelişim evresi ve yaş gibi faktörler dikkate alınarak belirlenen uzun dönemli amaçlar
Uzun dönemli amaç; bireyin bir destek eğitim sonunda gerçekleştirmesi istenen
davranışlardır. Uzun dönemli amaç seçiminde; bireyin önceki başarısı, bireyin var olan performans düzeyi, bireyin tercihleri, seçilen amaçların uygulanabilirliği, bireyin öncelikli gereksinimleri, amaçların kazanımı için ayrılan zaman göz önünde bulundurulmalıdır.
Uzun dönemli amaçlar;
a. Öğrencinin var olan performans düzeyi ile ilgili olmalı,
b. Uzun dönemli amaç alanı açıkça tanımlanmalı,
c. Uzun dönemli amaçlar ölçülebilir olmalı,
ç. Anlamlı olmalı,
d. Kısa dönemli amaçları kapsamalıdır.
3. Uzun dönemli amaçlara ulaşmayı sağlayacak kısa dönemli amaçlar
Öğrencinin var olan performans düzeyi ile uzun dönemli amaç arasında kalan ve daha kısa sürede gerçekleştirilen amaçlardır. Kısa dönemli amaç ifadelerinde birey, beklenen davranışın tanımlanması, davranışın koşullarının belirlenmesi (sözel ya da yazılı istekler ve yönergeler, materyaller, gereksinim duyulan yardım düzeyi, çevresel ortam ve uyarlamalar) ögelerine yer verilmelidir.
A. BEP Nasıl ve Kimler Tarafından Geliştirilir?
BEP’in geliştirilmesi için bireyi farklı alanlarda değerlendirecek, onun normal, özel ve destek hizmetlerden en üst düzeyde yararlanmasını sağlayıp kararları alacak bir ekip oluşturulur. Bu ekipte, kurum yöneticisi, özel eğitim öğretmeni, sınıf öğretmeni, kurum psikoloğu veya rehber öğretmeni, ihtiyaca göre dil ve konuşma terapisti, odyolog, fizyoterapist, sosyal çalışmacı, tıp ve sağlık personeli gibi farklı uzmanlar bulunur. BEP ekibinin asıl üyesi öğrencinin ailesidir. BEP toplantılarına duruma göre bireyin kendisi de katılabilir.
B. Öğretim Yöntem ve Teknikleri
Programın uygulanmasında, gösterip yaptırma (demonstrasyon), model olma, drama, oyun terapisi vb. yöntem ve dil ve konuşma güçlüğünün özelliğine uygun özel terapi tekniklerine yer verilir. Konuşma gelişimine yönelik ağız-yüz motor becerilerinin geliştirilmesinde, konuşma üretiminde görev alan kas yapılarını kuvvetlendirme yöntemleri ile konuşmaya yardımcı organların düzgün ve koordineli çalışmasını sağlayacak teknikler, bozukluğun gereksinimi doğrultusunda dikkatlice uygulanmalıdır. Bu tekniklerin her birey için uygun olup olmadığı göz önünde tutulmalıdır.
C. Eğitim Ortamların Düzenlenmesi
Eğitim yapılan oda sessiz olacak şekilde düzenlenmelidir. Bireyle karşılıklı iletişim sağlayacak bir şekilde, bireyin fiziksel özellikleri göz önüne alınarak hazırlanmış bir ortam olmalıdır. Masada karşılıklı çalışma yapılırken aradaki mesafenin iletişim için gerekli olan mesafeye uygun bir şekilde olmasına dikkat edilmelidir. Masa ve sandalye boyutları bireyin yaşına uygun ölçülerde olmalıdır.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Ölçme, bireylerin belirli özelliklere sahip olup olmadığının, sahipse sahip oluş
derecesinin belirlenerek sonuçların sembollerle ve sayı sembolleri ile ifade edilmesidir.
Değerlendirme ise, ölçme sonuçlarını bir ölçütle kıyaslayarak ölçülen nitelik hakkında bir karara varma sürecidir. Ölçme, bir betimleme (tanımlama) işlemidir. Değerlendirme ise bir yargılama işlemidir ve ölçme sonucunun bir ölçütle karşılaştırılmasına dayanır.
Ölçme sonucunu amacımıza göre yorumlamak; tamamen, kısmen, yeterli, yetersiz şeklinde bazı hükümlere ulaşmak bir değerlendirmedir. Örneğin, bireyin bir dakikalık sürede kaç kelime okuduğunun saat tutarak tespit edilmesi ölçme işlemidir. Bireyin yaşı, zihinsel performansı, daha önce almış olduğu eğitim göz önünde bulundurarak okuma becerisinin(akranlarının ortalama bir dakikada okuduğu kelime sayısına göre) geri, normal ya da ileri olduğu kararına varmak ise değerlendirmedir. Ölçme ve değerlendirme iki kavramdır. Bu iki kavram öğretim süreci ile çok yakından ilgilidir. Değerlendirme, öğretim sürecinin son evresidir ve öğretim için gerekli olan bir etkinliktir.
Ölçmenin en az üç aşaması vardır:
• Ölçülecek bir niteliğin olması
• Niteliğin gözlenebilmesi
• Amaca uygun sayı ve sembollerle gösterilmesi
Eğitimin her alanında ölçme ve değerlendirme olmak zorundadır. Aksi takdirde eğitim sonucunda yeterli bilgi ve becerinin kazandırılıp kazandırılamadığı ya da ne kadar kazandırıldığı, uygulanan eğitim programının başarıya ulaşıp ulaşmadığı belirlenemez.
Özel Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme
Özel eğitime gereksinimi olan birey için ölçme ve değerlendirme; programın
öncesinde, öğretim anında ve öğretim sonrasında sürekli olarak kullanılır.
Özel eğitimde ölçme ve değerlendirmenin amaçları şunlardır:
• Bireyin yeterli ve yetersiz olduğu alanları belirlemek
• Eğitim programları hazırlamak ve etkisini ölçmek
• Bireyin gelişimini her aşamada değerlendirmek
• Bireyin gelişimlerine yönelik geri bildirimde bulunmak
• Öğrenme güçlüklerini belirlemek
• Öğretimin ve öğretim materyallerinin etkinliğini belirlemek
• Gelecekteki öğrenme süreçlerini planlamaya yönelik veri sağlamak
• Bireyin bir konuyu öğrenmeye ne kadar hazırlıklı olduğunu belirlemek
• Bireyin programda belirtilen kazanımlara ulaşması aşamasındaki süreci takip etmek ve denetlemek
• Öğretim sonucunda bireyin ulaştığı en son düzeyi belirlemek
SESLETİM VE SES BİLGİSİ MODÜLÜ
MODÜLÜN AMACI
Dildeki sesleri doğru biçimde üreterek, anlaşılır konuşma becerisi geliştirebilme
KAZANIMLAR
1. Konuşma için uygun duruş (postür) edinir.
2. Konuşma sırasında görev alan kas yapılarını kuvvetlendirir.
3. Konuşma sırasında görev alan kas yapılarının koordinasyonunu sağlar.
4. Konuşma sırasında gerekli hava akışını doğru yönlendirir.
5. Konuşmaya yardımcı organları, sesleri uygun ton, hız ve sürede ardışık diziler
hâlinde üretmek için kullanır.
6. Konuşma seslerini ayırt eder.
7. Hedef ses birimini sözcükler içinde konumlarına göre ayırt eder.
8. Hedef konuşma sesini doğru üretir.
9. Hedef ses birimini sözcük içinde doğru kullanır.
10. Sözcükleri hecelerine ve ses birimlerine ayırır.
11. Ses birimlerden sözcükler oluşturur.
12. Ses birimlerini dil kurallarına uygun olarak dizer.
13. Hedef ses birimini cümle içinde doğru kullanır.
14. Hedef ses birimini doğal konuşmada kullanır.
15. Ses bilgisel farkındalık edinir.
16. Sözcük ve cümleleri doğru vurgu ve ezgi (entonasyon) ile üretir.
17. Günlük yaşamda anlaşılır biçimde konuşur.
MODÜLÜN SÜRESİ
Sesletim ve ses bilgisi modülünün süresi 48 ders saatidir. Bu ders saatleri bireysel eğitim biçiminde düzenlenir.
MODÜLÜN UYGULANMASIYLA İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Sesletim ve ses bilgisi bozuklukları, tek başına görüleceği gibi farklı nedenlere bağlı olarak da gözlenmektedir (yarık dudak- damak, işitme engeli, serebral palsi, ve nörolojik bozukluklar vb.). Bireydeki sesletim bozukluğunun nedenine göre farklı programlar uygulanmalıdır. Sesletim ve ses bilgisi bozuklukları olan çocuklarda genellikle fonolojik süreçlerin aşama ve sırasının beklenen yaş düzeyine göre gecikmesi ayrıca sınırlı ses dağarcığı gözlenir.
2. Bazı bireylerde ses bilgisel gelişimde gecikmenin yanı sıra olağan dışı, alışılmadık ses değişiklikleri ile hata örüntüleri gözlenir. Bazı bireylerin hata örüntülerinde ise ileri derecede sapma görülür. Bu hatalar, bireylere özgü bireysel farklılıklar, alışılmadık ve tutarsız kullanımlar içerir. Böyle hatalar yapan bireyler ses birimlerin dildeki anlam değiştirme görevlerini kavrayamamış olduklarından ses birimleri sözcüklerde gelişi güzel dizerler. Örneğin, “kapı” sözcüğü “tapı” olarak söylenir, “k” sesi yerine “t” sesi konur ama “k” sesi içermeyen “top” sözcüğünü birey “kop” olarak sesletebilir ve “k” sesi söylenebilir. Bu tür hata örüntüleri konuşmalarının anlaşılırlığını olumsuz etkiler.
Bu bireyler hatalarının farkında değillerdir. Ses birimleri kurallarına uygun olarak
dizmede güçlüğü olan bireylerin eğitiminde, bireylerin yaşı, bilişsel ve fiziksel
özelliklerinin dikkate alınması önemlidir (Ekte gelişim normları ve örneklere ilişkin
yararlı bilgiler verilmiştir.).
3. Çocukluk çağı apraksisi olan bireylerde ise yukarıda sözü edilen işlemlerin yanı sıra istemli sesletim de bozulur. Bu bireyler hatalarının farkına varırlar ama düzeltmek istedikçe hata yaparlar ve sözcüğü söyleme hareketini arama davranışında bulunurlar.
Bunlarda tutarsız tekrarlama hataları görülür. İleri ve çok ileri düzeyde anlaşılma
sorunu gözlenir (Ekte gelişim normları ve örneklere ilişkin yararlı bilgiler verilmiştir).
4. Yetişkinlerde gözlenen hatalar ya erken dönemde fark edilmemiş işlevsel sesletim sorunları ya da eşlik eden patolojilere (nörolojik hasarlar vb.) bağlı olarak ortaya çıkar.
Yapılan değerlendirme sonrasında, bireyin sorununun özelliğine ve şiddetine göre
uygun program belirlendikten sonra uygulamaya geçilmelidir.
5. Destek eğitim sürecinin sonunda bireyin hava akışını doğru yönlendirmesi,
konuşmaya yardımcı organları (yüz, çene, dil, diş, damak, diş yuvası, yumuşak damak vb.) uygun pozisyonlarda yerleştirerek doğru kullanması, konuşma seslerini sesletim yeri, biçimi ve ötümlülük özellikleri açısından doğru üretmesi (uygun ton, hız ve sürede), farklı durum ve ortamlarda akıcı bir şekilde konuşması hedeflenmektedir.
6. Bireyin eğitim sürecini etkileyecek farklı durum ve ortamlar tespit edilirken (ev, okul, yuva, hastane, çalıştığı kurum, farklı kişilerle konuşma) bireyin yaşı, gelişimsel özellikleri, ilgileri göz önünde bulundurulmalıdır.
7. Eğitim yapılan oda, sessiz olmalı ve istenmeyen uyarıcılardan arındırılarak
düzenlenmelidir. Çocukla/yetişkinle karşılıklı iletişim sağlayacak bir şekilde, bireyin fiziksel koşulları göz önüne alınarak hazırlanmış bir ortam olmalıdır. Örneğin; bir masada karşılıklı oturmada, aradaki mesafenin iletişim için uygun olmasına dikkat edilmelidir. Masa ve sandalye boyutları çocuğun yaş grubuna uygun ölçülerde olmalıdır.
8. Eğitim sırasında kullanılmak üzere ilgili materyaller bulunmalı ve bireyin yaşına
uygun olmalıdır (oyuncaklar, resim kartları, resimli kitaplar, çeşitli araç gereç vb.).
Değerlendirme sonrasında analiz, eğitim sonrasında karşılaştırma yapmak üzere kayıt alınması için gerekli teknik donanım (teyp, kaset, video vb.) bulunmalıdır. Bireyle birlikte artikülasyonda ve seslerin çalışılmasında kullanılmak üzere akustik analize uygun bilgisayar donanımı, mikrofon, kulaklık ve ilgili bilgisayar programları kullanılabilir.
9. Eğitim öncesinde bireyin sesletim/ses bilgisel düzeyini belirlemek için ilgili testler uygulandıktan sonra bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) doğrultusunda uygun eğitim yöntemi belirlenerek öğretim planı yapılır.
10. Sesletim ve ses bilgisi ile ilgili verilen destek eğitim, bireyin ihtiyacına uygun olarak haftada 1–3 ders saati şeklinde yapılmalıdır.
11. Sesletim ve ses bilgisi ile ilgili destek eğitim alan birey için önerilmiş ikinci bir destek eğitim programı bulunması durumunda, iki programın uygulama oturumları arasında bireyin; fiziksel, ruhsal ve bilişsel süreçleri açısından olumsuz yönde etkilenmemesine dikkat edilmelidir. Bireye bir günde en fazla tek oturum eğitim desteği verilebilecektir.
12. Eğitim desteği süreci boyunca, aile ile iş birliği yapılmalıdır. Bu doğrultuda ailenin;
bireyin sesletim ve ses bilgisi bozukluğu hakkında bilgilendirilmesi, evde ve farklı
ortamlarda yapılması gereken çalışmaların anlatılması ve gösterilmesi, sonrasında bu açıdan gerekli kontrollerin yapılması gereklidir. Bireyin/ ailenin eğitim programına güvenmesi ve yeterince sorumluluk alması önemlidir. Birey ve aile, eğitim planını uygulamaya istekli ve kararlı olmalıdır. Bireyin eğitim planında yer alan hedeflere ulaşması için aile desteğinin maksimum düzeyde sağlanması önemlidir. Bu amaçla ailenin bireyle yapılan eğitim oturumlarını izlemesi sağlanmalı ve bunun için gerekli ortam düzenlemeleri yapılmalıdır. Destek eğitim alan bireyin yaşının küçük olması veya birden fazla engelinin olması durumunda ailenin eğitim sürecine daha etkili biçimde katılması sağlanmalıdır.
13. Aile ve/veya bireye eğitimde elde edilen kazanımların günlük hayatta kullanılabilmesi için gerekli bilgiler verilmelidir.
14. Bireyin sosyal etkinliklere katılımı ve sosyal ortamlarda bulunması teşvik edilerek sözel iletişimi desteklenmelidir. Birey ile ilgili varsa diğer eğitimcilerle iş birliği yapılmalı, bu eğitimcilere sesletim ve ses bilgisi bozukluklarının nedenleri hakkında bilgi verilmeli ve bu konuya yönelik desteği nasıl sağlayacakları konusunda önerilerde bulunulmalıdır.
15. Gerekli olduğunda sesletim ve ses bilgisi bozukluklarına eşlik eden özgül dil
bozukluğu, öğrenme güçlüğü, ses bozukluğu gibi diğer bozuklukların olması
durumunda birey diğer programlardan da yararlandırılmalıdır.
MODÜLÜN İÇERİĞİ
A. AĞIZ-YÜZ BÖLGESİ MOTOR BECERİLERİNİ GELİŞTİRME
ÇALIŞMALARI
1. Konuşma İçin Uygun Duruş (Postür)
2. Konuşma Üretiminde Görev Alan Kas Yapıları
3. Konuşma Üretimi ve Konuşmaya Yardımcı Organları
B. İŞİTSEL AYIRT ETME VE ALGI
1. Konuşma Sesleri
2. Hedef Ses Birimleri
C. SESLETİMİ (ARTİKÜLASYON) GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI
1. Hedef Sesi Sözcük, Sözcük Öbekleri ve Cümle İçinde Kullanma
2. Hedef Sesi Farklı Ortam ve Durumlarda Kullanma
Ç. SES BİLGİSİ (FONOLOJİK) VE FARKINDALIK GELİŞİMİ
1. Ses Birimleri
2. Ses Birim Dağarcığı ve Hece Yapısı
3. Sözcükleri Hecelerine ve Ses Birimlerine Ayırma ve Birleştirme
4. Hedef Ses Birimi
5. Ses-Harf İlişkisi
6. Konuşmada Doğru Vurgu ve Entonasyon
AKICI KONUŞMA MODÜLÜ
MODÜLÜN AMACI
Dil gelişim dönemlerine ve /veya yaşa uygun bir şekilde akıcı konuşma becerisi
geliştirebilme
KAZANIMLAR
1. Konuşma sırasında konuşmayı kolaylaştıracak şekilde beden kontrolünü sağlar.
2. Konuşma sırasında konuşma ile solunum uyumunu sağlar.
3. Konuşma hızını ayarlayarak konuşur.
4. Konuşma ritmini ayarlayarak konuşur.
5. Sözcük içi takılmaları olmadan konuşur.
6. Sözcük arası takılmaları olmadan konuşur.
7. Konuşmaya istekli olur.
8. Farklı ortam ve durumlarda akıcı konuşur.
MODÜLÜN SÜRESİ
Akıcı konuşma modülünde verilecek destek eğitimin süresi 48 ders saatidir. Bu
ders saatleri bireysel eğitim biçiminde düzenlenir.
MODÜLÜN UYGULANMASIYLA İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Akıcı konuşma bozukluğu, sözel ifade akıcılığının bozulmasıdır. Akıcılıkta
ortaya çıkan ses, hece, sözcük tekrarları, uzatmalar, bloklar, uygun olmayan
duraklamalar, düzeltmeler konuşmanın akışını etkiler. Konuşma sırasında
sözcük içi takılmalar olabileceği gibi sözcük arası takılmalar da görülebilir.
Sözcük içi takılmaları; ses, hece, tek heceli sözcük tekrarları ve uzatmalar,
bloklar şeklinde, sözcük arası takılmalar da ise duraklamalar, düzeltmeler,
yerine sözcük kullanmalar şeklinde görülebilmektedir. Konuşma hızı ve
ritminde ortaya çıkan bozukluklara bazen eşlik eden ikincil davranışlar da (yüz
ve vücut hareketleri vb.) görülebilir.
2. Eğitimin planlanmasında, kişinin kronolojik yaşı, bilişsel düzeyi, kekemeliğin
şiddeti, kendisi veya yakın çevresi tarafından problemin algılanma biçimi de
dikkate alınmalıdır. Yapılan değerlendirme sonrasında, yukarıda belirtilen
faktörlerin özelliklerine uygun program belirlendikten sonra uygulamaya
geçilmelidir.
3. Sözel iletişim teknikleri; göz kontağı kurma, dinleme, karşılıklı konuşmayı
başlatma, sürdürme, sonlandırma, konuşma sırası alma, zamanlama gibi
becerilerdir. Akıcı konuşma bozukluğu olan bireylerde sözel iletişim
tekniklerini kullanmada yetersizlik görülebilir. Bireyin eğitim planında
gereksinimine uygun iletişim teknikleri konusundaki hedef ve etkinliklere yer
verilmelidir.
4. Eğitim yapılan oda, sessiz olmalı ve istenmeyen uyarıcılardan arındırılarak
düzenlenmelidir. Bireyle karşılıklı iletişim sağlayacak şekilde, bireyin fiziksel
koşulları göz önüne alınarak hazırlanmış bir ortam olmalıdır. Örneğin; bir
masada karşılıklı oturmada, aradaki mesafenin iletişim için gerekli olan
mesafeye uygun olmasına dikkat edilmelidir. Masa ve sandalye boyutları
bireyin yaşına ve fiziksel özelliklerine uygun olmalıdır.
5. Bireyin eğitim sürecini etkileyecek farklı durum ve ortamlar tespit edilirken (ev,
okul, yuva, hastane, farklı kişilerle konuşma vb.) bireyin yaşı, gelişimsel
özellikleri, ilgileri göz önünde bulundurulmalıdır.
6. Eğitim sırasında kullanılmak üzere ilgili materyaller bulunmalı, bireyin yaşına
uygun olmalıdır (oyuncaklar, resim kartları, resimli kitaplar, çeşitli araç gereç
vb.). Eğitim sürecinde analiz ve değerlendirme amacıyla kayıt almada gerekli
teknik donanım (teyp, kaset, video vb.) bulunmalıdır. Akıcı konuşma
bozukluklarında kullanılan yaklaşıma uygun biçimde farklı teknolojik araç ve
gereçler (bilgisayar donanımı, mikrofon, kulaklık, sayaçlar, metronom vb.)
kullanılabilir.
7. Eğitim öncesinde bireyin akıcı konuşma bozukluğunun tipleri ve şiddeti
belirlendikten sonra “Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı” (BEP) doğrultusunda
uygun eğitim yöntemi belirlenerek öğretim planı yapılır. Akıcı konuşma
eğitiminde bireyin yaşı ve özellikleri dikkate alınarak “Akıcılık Biçimlendirme”
gibi doğrudan ve “Lidcombe” ve “ Çevre ve Davranış Düzenleme” gibi dolaylı
yöntemler kullanılabilir.
8. Akıcı konuşma bozuklukları ile çalışmada verilen destek eğitim haftada 1-3 ders
saati şeklinde yapılmalıdır. İki oturum arasında en az bir gün bırakılmalıdır.
9. Akıcı konuşma bozukluğu ile ilgili destek eğitim alan birey için önerilmiş ikinci
bir destek eğitim programı bulunması durumunda, iki programın uygulama
oturumları arasında, bireyin fiziksel, ruhsal ve bilişsel süreçleri açısından
olumsuz yönde etkilenmemesine dikkat edilmelidir. Bireye bir günde en fazla
iki oturum eğitim desteği verilmelidir.
10. Eğitim desteği süreci boyunca, aile ile iş birliği yapılmalıdır. Bu doğrultuda
aileye; bireyin akıcı konuşma bozukluğunu oluşturan ortam ve faktörler
hakkında bilgi verilmeli, bu ortam ve faktörlerin ortadan kaldırılması ya da
azaltılmasını sağlayacak önerilerde bulunulmalıdır. Evde yapılacak çalışmaların
nasıl yapılacağının anlatılması ve gösterilmesi, sonrasında bu açıdan gerekli
kontrollerin yapılması gereklidir. Bireyin/ ailenin eğitim programına güvenmesi
ve yeterince sorumluluk alması önemlidir. Birey ve aile, eğitim planını
uygulamaya istekli ve kararlı olmalıdır. Aile ve/veya bireye eğitimde elde edilen
kazanımların günlük hayatta kullanılabilmesi için gerekli bilgiler verilmelidir.
Bireyin sosyal aktivitelere katılımı ve sosyal ortamlarda bulunması teşvik
edilerek sözel iletişimi desteklenmelidir.
11. Destek eğitim alan bireyin yaşının küçük olması veya birden fazla engelinin
olması gibi durumlarda ailenin eğitim sürecine daha etkili biçimde katılması
sağlanmalıdır. Varsa birey ile ilgili diğer eğitimcilerle iş birliği yapılmalıdır.
Eğitimcilere akıcı konuşma bozukluklarını oluşturan ortam ve faktörler
hakkında bilgi verilmeli ve akıcı konuşma bozukluğunun giderilmesine yönelik
desteğin nasıl verilebileceği konusunda önerilerde bulunulmalıdır.
12. Akıcı konuşma bozukluğuna eşlik eden, öğrenme güçlüğü, ses bozukluğu gibi
diğer bozuklukların olması durumunda birey diğer programlardan da
yararlandırılmalıdır.
MODÜLÜN İÇERİĞİ
A. KONUŞMA VE BEDEN KONTROLÜ
1. Vücut Duruşu
2. Beden Kontrolü Sağlama
B. KONUŞMA SESİNİN VE KONUŞMANIN KONTROLÜ
1. Konuşma ve Solunum Koordinasyonu
2. Konuşma Sırasında Konuşma ile Solunum Uyumu
3. Konuşma Hızı ve Ritmi
4. Konuşma ve Duyguların Kontrolü
5. Konuşma Gürlüğü ve Tınısının Kontrolü
C. SÖZEL İLETİŞİM SÜRECİ
1. Sözel İletişim Teknikleri
2. Konuşma Motivasyonu
Ç. AKICI KONUŞMA
1. Konuşma Akıcılığını Etkileyen Davranışlar
2. Farklı Ortam ve Durumlarda Anlaşılır Bir Biçimde Akıcı Konuşma
SES BOZUKLUKLARININ SAĞALTIMI MODÜLÜ
MODÜLÜN AMACI
Sesi yaşa ve cinsiyete uygun biçimde üretebilme ve kullanabilme
KAZANIMLAR
1. Ses üretimi ve kullanımının önemini kavrar.
2. Ses bozukluğunu ortaya çıkaran nedenleri kavrar.
3. Sesinin bakım ve korumasını sağlamak için gerekli önlemleri alır.
4. Konuşma sırasında ses üretimini kolaylaştırıcı vücut pozisyonu alır.
5. Doğru solunum biçimini kavrar.
6. Solunum kapasitesini ihtiyacına uygun biçimde kullanır.
7. Konuşma üretimi boyunca solunum kontrolü yapar.
8. Ses egzersiz ve tekniklerini günlük hayatta uygular.
9. Duygusal süreçlerin konuşma sesi üzerindeki etkilerini kavrar.
10. Konuşurken sesin parametrelerini düzenler.
11. Günlük yaşamda farklı ortam ve durumlarda sesi yaşına, cinsiyetine ve psikolojik durumuna uygun biçimde kullanır.
MODÜLÜN SÜRESİ
Ses bozuklukları ile çalışmada verilecek destek eğitimin süresi 12 ders saatidir. Bu ders saati bireysel eğitim biçiminde düzenlenir.
MODÜLÜN UYGULANMASIYLA İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Çevre ile iletişimi sağlayan ses ve konuşma, kişiler arası ilişkilerde kendini ifade etmeyi, etkileşimi sürdürmeyi, iletişimde bulunulan bireyler tarafından algılanma biçimini ve bireyin kendini algılama biçimini etkileyen en önemli unsurlardan biridir. Ses bozuklukları, tek başına görüleceği farklı nedenlere bağlı olarak da görülebilmektedir (işitme engeli, serebral palsi vb.). Ses bozukluklarında ses kısıklığı, fısıltılı konuşma, sesin titremesi, sesin gergin çıkması, nefesli ses, konuşma sırasında farklı iki tonda ses çıkması, kesikli ve kasılarak ses çıkması, çatallı ses çıkması, sesin gürlüğünde ve şiddetinde ani değişmeler, pürüzlü ses, boğazda kuruluk ve yanma hissi, sesin gürlük, şiddet ve tonu ile ilgili sorunlarla (sesin çok gür, şiddetli, kalın ya da çok kısık, ince ve çok yumuşak çıkması) karşılaşılmaktadır.
Konuşma sırasındaki sesin tonu, şiddeti, gürlüğü gibi ses parametrelerinin de yer
aldığı değerlendirme sonrasında bireyin sorununun şiddetine/özelliğine göre uygun program belirlenip uygulamaya geçilmelidir. Destek eğitim süreci bireyin zihinsel, ruhsal, davranışsal özellikleri dikkate alınarak gelişimsel özelliklerine uygun biçimde planlanmalıdır.
2. Eğitim yapılan oda, sessiz olmalı ve istenmeyen uyarıcılardan arındırılarak
düzenlenmelidir. Bireyle karşılıklı iletişim sağlayacak bir şekilde, bireyin özellikleri
göz önüne alınarak hazırlanmış bir ortam olmalıdır. Örneğin; bir masada karşılıklı
oturmada, aradaki mesafenin iletişim için uygun olmasına dikkat edilmelidir. Masa
ve sandalye boyutları çocuğun/ bireyin yaşına uygun ölçülerde olmalıdır.
3. Bireyin eğitim sürecini etkileyecek farklı durum ve ortamlar tespit edilirken (ev,
okul, yuva, hastane, çalıştığı kurum, farklı kişilerle konuşma) bireyin yaşı,
gelişimsel özellikleri, ilgileri göz önünde bulundurulmalıdır.
4. Eğitim sırasında kullanılmak üzere ilgili materyaller bulunmalı ve bireyin yaşına
uygun olmalıdır. Değerlendirmede analiz ve eğitim sonrasında karşılaştırma yapmak üzere kayıt alınması için gerekli teknik donanım (teyp, kaset, video vb.)
bulunmalıdır. Ses bozukluklarında kullanılan yaklaşıma uygun teknolojik araç ve
gereçler (sesin akustik analizine uygun bilgisayar donanımı, mikrofon, kulaklık vb.) kullanılabilir.
5. Eğitim öncesinde bireyin ses bozuklukları değerlendirildikten sonra
bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) doğrultusunda uygun eğitim yöntemi
belirlenerek öğretim planı yapılır.
6. Ses bozuklukları ile çalışmada verilen destek eğitim, haftada en fazla 2 ders saati şeklinde yapılmalıdır. Bireyin verilen ev ödevlerini yapması (ses ve nefes
çalışmaları), ses yorgunluğu, boğaz ağrısı ve gırtlakta gerginlik oluşmaması için iki oturum arasında en az bir gün destek eğitime ara verilmelidir.
7. Ses bozukluğu ile başvuran bireylerden mutlaka KBB uzmanı tarafından muayene edildiğini gösterir belge /rapor istenmelidir. Programı uygulayan uzman tarafından destek eğitim programı kapsamında KBB uzmanı ile iş birliği yapılmalı,
değerlendirme ve uygulamalara yönelik bilgi alışverişinde bulunulmalıdır. Ses
bozukluğu ile ilgili destek eğitim alan birey için önerilmiş ikinci bir destek eğitim
programı bulunması durumunda, iki programın uygulama oturumları arasında
bireyin; fiziksel, ruhsal ve bilişsel süreçleri açısından olumsuz yönde
etkilenmemesine dikkat edilmelidir. Bireye bir gün ara verilerek üst üste en fazla iki oturum eğitim desteği verilebilecektir.
8. Eğitim desteği süreci boyunca aile ile iş birliği yapılmalıdır. Destek eğitim sürecinde diyet, uygun su tüketimi, ses ve nefes çalışmaları, çevresel düzenlemeler gibi ses
bakımını ve korumasını sağlayan önlemler bireye ve/veya aileye açıklanmalıdır.
Bireyin ses bozukluğuna etki eden faktörler belirlenerek sesi korumak için ne tür
önlemler alınacağına birey ve/veya aile ile birlikte karar verilmelidir. Bu önlemlerin
günlük yaşamda nasıl uygulanacağı, sese zarar veren davranış ve alışkanlıklardan korunmanın önemi, eğitim sürecinde öğrenilen becerilerin günlük yaşamda kullanılmasının gerekliliği anlatılmalıdır.
9. Bireyin destek eğitim sürecinden önceki ve sonraki ses kullanımları arasındaki
değişikliği fark etmesi ve günlük yaşamda sesinin şiddeti, gürlüğü, tonu gibi
parametrelerini ayarlayarak anlaşılır biçimde konuşması hedeflenmelidir.
10. Bireyin/ ailenin eğitime güvenmesi ve yeterince sorumluluk alması önemlidir. Birey ve aile, eğitim planını uygulamaya istekli ve kararlı olmalıdır. Destek eğitim alan bireyin yaşının küçük olması veya birden fazla engelinin olması durumunda ailenin eğitim sürecine daha etkili biçimde katılması sağlanmalıdır. Varsa birey ile ilgili diğer eğitimcilerle iş birliği yapılmalıdır. Bu eğitimcilere ses bozukluğunu oluşturan ortam ve faktörler hakkında bilgi verilmeli ve ses bozukluğunun giderilmesine yönelik desteğin nasıl verilebileceği konusunda önerilerde bulunulmalıdır.
MODÜLÜN İÇERİĞİ
A.DOĞRU SES ÜRETİMİ VE SES BAKIMI
1.Ses Üretimi ve Kullanımının Önemi
2.Ses Bozukluğunu Ortaya Çıkaran Nedenler
3.Sesin Bakım ve Korumasını Sağlamak İçin Gerekli Önlemler
B.UYGUN SOLUNUM VE SESLENİM
1. Nefes Kontrolü ve Desteği
2. Doğru, Uygun Nefes Alma ve Nefes Verme Teknikleri
3. Seslenim (Fonasyon) Teknikleri
C.DUYGUSAL SÜREÇLERİN KONTROLÜ
1. Konuşma Sesi ve Duygusal Süreçlerin ( kaygı, öfke, korku vb.) İlişkisi
2. Seslenim İçin Doğru Vücut Pozisyonu ve Gevşeme Teknikleri
3. Günlük Yaşamda Sesini Doğru Kullanma
MODÜLDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
“Ses Bozukluklarının Sağaltımı” modülü değerlendirilirken birey hakkında ön bilgi
alınması ve gerekli ölçümlerin yapılması faydalı olacaktır.
1. Bireyin kişisel bilgileri, öyküsü ve tıbbı raporlara ilişkin ön bilgileri alınmalıdır.
2. KBB uzmanı ile iş birliği yapılmalıdır.
3. Bireyin genel görünümü, yaş, boy-kilo, duruş vb. fiziksel özellikleri
değerlendirilmelidir.
4. Bireyin algısal değerlendirmesi yapılmalı, bu değerlendirmede ses kalitesine,
konuşmada nefes alma ve nefes verme biçimine, ortalama ses çıkarma süresine, seste duraksamalara, seste ton farklılıklarına, ses farklılıklarına; nefesli ses, boğuk ses, hışırtılı ses, seslerin gürlüğüne, varsa konuşmaya başladığında sesteki sert ataklara,
yaş ve fiziksel gelişime uygun olmayan ses değişimlerine bakılmalıdır.
5. Bireyin ihtiyacına göre farklı ortamlarda gözlem ve görüşme yapılmalıdır.
6. Gözlem ve bireyle görüşme sırasında bireyin kaygı, gerginlik, rahatlık, kasılma vb. duygusal durumu gözlenmelidir.
7. Bireyin boğaz temizleme, çene hareketi, burun çekme, gürültülü nefes, tekrarlayıcı sesler vb. sözel olmayan davranışları değerlendirilmelidir.
8. Programın başlangıcında uygulanacak eğitim sürecini planlamak için ulaşılacak
hedefler belirlenir. Bu hedeflere karar verilirken bireyin eğitimsel performansını,
sosyal, duygusal veya mesleki gelişimini olumsuz yönde etkileyip etkilemediği göz
önünde bulundurulmalıdır.
Modülde ölçme ve değerlendirme süreci; kaba değerlendirme, öğretim öncesi
değerlendirme, öğretim sürecini değerlendirme, son değerlendirme ve öğretim sonrası (dönem sonu) değerlendirme aşamalarından oluşmaktadır.
GELİŞİMSEL DİL MODÜLÜ
MODÜLÜN AMACI
Alıcı ve ifade edici dil becerilerini geliştirebilme.
KAZANIMLAR
1. Dikkatini sese yöneltir.
2. Çeşitli sesleri ayırt eder.
3. İletişim sırasında ortak ilgiyi sürdürdüğünü gösteren uygun tepkiler verir.
4. İletişim kurarken sıra alır.
5. Basit yönergelere uyar.
6. Nesneleri tanır.
7. İletişim sırasında uygun jest ve mimikler kullanır.
8. Sözcük dağarcığını zenginleştirir.
9. Ekleri yerinde kullanır.
10. Karmaşık yönergelere uygun tepki verir.
11. Kurallarına uygun basit cümleler kurar.
12. Kurallarına uygun karmaşık cümleler kurar.
13. Cümlenin ögelerini yerinde kullanır.
14. Sorulan sorulara cevaplar verir.
15. Sorular sorar.
16. Karşılıklı konuşmaları başlatır, sürdürür ve tamamlar.
17. İstek, dilek, beğeni ve şikâyetlerini ilgili kişilere bildirir.
18. Karşılıklı konuşmaya istekli olur.
19. Öykü ve olayı oluş sırasına göre anlatır.
20. Yarım bırakılan öykü hakkında tahminde bulunur.
21. Günlük yaşamda farklı durumlara uygun konuşur.
MODÜLÜN SÜRESİ
Gelişimsel dil modülünün süresi 96 ders saatidir. Bu seanslar 72 ders saati bireysel, 24 ders saati grup eğitimi biçiminde düzenlenir.
MODÜLÜN UYGULANMASIYLA İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Gelişimsel dil bozuklukları gecikmiş konuşma veya özgül dil bozuklukları tanıları ile tek başına görüleceği gibi farklı nedenlere bağlı olarak da gözlenmektedir (yaygın gelişimsel bozukluklar, zihin engeli, işitme engeli, çeşitli sendromlar vb.). Bu nedenle engel türüne ve eşlik eden diğer bozukluklara göre farklı programlar uygulanmalıdır.
Yapılan ön değerlendirme sonrasında, bireyin problemine göre uygun program
belirlendikten sonra uygulamaya geçilmelidir.
2. Alıcı ve ifade edici dil becerilerinin geliştirilmesinde kazanımlar belirlenirken bireyin bilişsel düzeyi, psikolojik özellikleri, sosyal çevresi, yakın çevresindeki kişilerle etkileşimleri, dil ve yaş özellikleri dikkate alınmalıdır.
3. Birey iletişim sırasında ortak ilgiyi sürdürdüğünü gösteren uygun tepkiler verir.
Konuşma sırasında konuşulan konu ya da durumla ilgili olduğunu bakarak, soru
sorarak, jest ve mimikleri vb. ile gösterir.
4. Sözcüklerdeki yapım ve çekim eklerini (zaman ekleri, çoğul ekleri, olumsuzluk ekleri, ismin hâl ekleri, şahıs ekleri, iyelik ekleri vb.) doğru kullanma çalışmalarındaki etkinlikler resimli kartlar vb. materyaller ile çalışılarak çeşitlendirilmelidir. Bu etkinlik sırasında sözcük eklerinin belirgin şekilde vurgulanması, farkındalığın geliştirilmesine ağırlık verilmelidir.
5. Çeşitli seslerin (insan, hayvan, konuşma sesleri, çevre sesleri vb.) kaynağına,
niteliğine, özelliklerine göre ayırt edilmesi ve üretilmesi çalışmalarında bireye yönelik kazanım belirlenmesinde “Sesletim ve Ses Bilgisi” modülünden yararlanılmalıdır.
6. Eğitim yapılan oda, sessiz olmalı ve istenmeyen uyarıcılardan arındırılarak
düzenlenmelidir. Bireyle karşılıklı iletişim sağlanacak şekilde, bireyin fiziksel
koşulları göz önüne alınarak hazırlanmış bir ortam olmalıdır. Örneğin; bir masada
karşılıklı oturmada, aradaki mesafenin iletişim için uygun olmasına dikkat edilmelidir.
Masa ve sandalye boyutları çocuğun/ bireyin yaşına uygun ölçülerde olmalıdır.
7. Bireyin eğitim sürecini etkileyecek farklı durum ve ortamlar tespit edilirken (ev, okul, yuva, hastane, farklı kişilerle konuşma) bireyin yaşı, gelişimsel özellikleri, ilgileri göz önünde bulundurulmalıdır.
8. Söylem becerileri; karşılıklı konuşmayı başlatma sürdürme sonlandırma, konuşma sırası alma, zamanlama gibi becerilerdir. Dil bozukluğu olan bireylerde dilin pragmatik bileşenine giren bu becerilerde bozukluk görülebilir. Bu becerilerin bireyin gereksinimine uygun biçimde desteklenmesi gerekir.
9. Dil sosyal ve kişisel amaçları gerçekleştirmek için kullanılan bir araçtır. Dil, bilgi
düşünceleri başkalarına aktarmak, ilişki kurmak, bilgi edinmek, istek belirtmek gibi
farklı amaçlar için kullanılır. Günlük yaşamda dili farklı amaçlar için kullanmada
desteğe gereksinimi olan bireylerde yaş, çevre gibi değişkenler dikkate alınmalıdır.
10. Eğitim sırasında kullanılmak üzere ilgili materyaller bireyin yaşına uygun olmalıdır. (oyuncaklar, resim kartları, resimli kitaplar, kavram kartları, fotoğraflar, çeşitli araç gereç vb.).Çocukların dil gelişimini desteklemek için gerçek nesnelerle çalışılmalı ve onların nesneleri aktif bir şekilde kullanmalarına olanak sağlanmalıdır. Materyaller seçilirken bireyin günlük yaşantısı, ilgi alanları ve gelişim özellikleri dikkate alınmalıdır. Okul çağındaki çocuklara yönelik günlük yaşantılarını gösteren fotoğraflar, günlük etkinliklere yönelik oluşturulmuş resimli kitaplardan yararlanılabilir. Değerlendirme sonrasında analiz ve eğitim sonrasında karşılaştırma yapmak üzere kayıt alınması için gerekli teknik donanım (teyp, kaset, video vb.) bulunmalıdır.
11. Eğitim öncesinde bireyin gelişimsel dil bozuklukları değerlendirildikten sonra
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) doğrultusunda uygun eğitim yöntemi
belirlenerek öğretim planı yapılır.
12. Gelişimsel dil bozuklukları ile ilgili grup eğitimi yapılabilir. Grubun bireyleri
birbirleriyle iletişim kurabilecek ve benzer düzeyde olmalıdır. Gelişimsel dil
bozuklukları ile ilgili destek eğitim alan birey için önerilmiş ikinci bir destek eğitim
programı bulunması durumunda, iki programın uygulama oturumları arasında, bireyin fiziksel, ruhsal ve bilişsel süreçleri açısından olumsuz yönde etkilenmemesine dikkat edilmelidir.
13. Eğitim desteği boyunca, aile ve yakınları ile iş birliği yapılmalıdır. Bireyin ailesi ve hayatındaki önemli kişiler eğitim sürecine katılmalıdır. Bu kişilere bireyle olan
iletişimlerindeki tutumlarının nasıl olması gerektiği konusunda bilgi verilmelidir.
Birey alternatif ve ya destekleyici iletişim sistemlerinden yararlanıyorsa bu sistemlerin nasıl kullanıldığı, nasıl çalıştığı, taşınabilirliği gibi konularda aileye bilgi verilmelidir.
14. Birey ve aile, eğitim planını uygulamaya istekli ve kararlı olmalıdır. Destek eğitim alan bireyin yaşının küçük olması veya birden fazla engelinin olması gibi durumlarda ailenin eğitim sürecine daha etkili biçimde katılması sağlanmalıdır. Varsa birey ile ilgili diğer eğitimcilerle iş birliği yapılmalı, bu bireylere gelişimsel dil bozukluğunu oluşturan nedenler hakkında bilgi verilmeli ve gelişimsel dil bozukluğu olan bireye nasıl destek verebilecekleri konusunda önerilerde bulunulmalıdır.
MODÜLÜN İÇERİĞİ
A. ALICI DİL
1. Dinleme ve Dikkati Yöneltme
2. Jestler ve Mimikler
3. Basit Yönergeler
4. İşitsel Algı
5. Konuşma Sesleri
6. Görsel Algı
8. Sözcük-Nesne Çalışmaları
9. Sözcük Ekleri
10 Öykü, Olay, Metin Çalışmaları
B.İFADE EDİCİ DİL
1. İletişimde Sıra Alma
2. Nesneleri İsimlendirme
3. Sözcük Ekleri
4. Cümle Kurma
5. Karşılıklı Konuşma
6. Soru Sorma ve Sorulara Cevap Verme
EDİNİLMİŞ DİL BOZUKLUKLARININ SAĞALTIMI MODÜLÜ
MODÜNÜN AMACI
Anlama ve ifade etmeye yönelik iletişim becerilerini geliştirebilme.
KAZANIMLAR
1. Verilen komutları yerine getirir.
2. Nesneleri özelliklerine göre tanır.
3. Nesnelerin işlevlerini belirtir.
4. Kavramları anlamlarına göre ayırt eder.
5. Basit sorulara cevap verir.
6. Karmaşık sorulara cevap verir.
7. Benzer özellikler gösteren nesneleri gruplar.
8. Hedef cümleye yönelik sorulara uygun tepki verir.
9. Hedef sözcüğü okur.
10. Hedef cümleyi okur.
11. Hedef metni okur.
12. Dinlediği rakamı doğru olarak yazar.
13. Dinlediği sesi doğru harf doğru olarak yazar.
14. Dinlediği sözcüğü doğru olarak yazar.
15. Dinlediği cümleyi doğru olarak yazar.
16. Sözcük eklerini yerinde kullanır.
17. Basit cümleler kurar.
18. Karmaşık cümleler kurar.
19. Günlük yaşamda farklı ortam ve durumlarda anlaşılır bir biçimde konuşur.
20. Alternatif ve destekleyici iletişim yöntemlerini kullanır.
MODÜLÜN SÜRESİ
Modülün süresi 96 ders saati olarak belirlenmiştir. Bu ders saatleri bireysel eğitim
biçiminde düzenlenir.
MODÜLÜN UYGULANMASIYLA İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Edinilmiş dil bozuklukları farklı nedenlere bağlı olarak gözlenmektedir (inme/felç, kafa travması, nörodejeneratif hastalıklar, tümörler, vb.). Beyindeki lezyonun yerine göre klinik tablo değişiklik göstermektedir. Ayrıca bireyde farklı konuşma bozuklukları olabilir. Afaziye ek olarak kişide dizartri, apraksi, aleksi ve bilişsel yetersizliğe de sahip olabilir. Müdahale bu faktörleri de içermeli ve müdahalenin planlamasında kişinin kronolojik yaşı, bilişsel düzeyi, sözel iletişim becerileri de dikkate alınmalıdır. Yapılan değerlendirme sonrasında yukarıda belirtilen özellikler dikkate alınarak uygun program belirlendikten sonra uygulamaya geçilmelidir. Eğitim planı oluşturulmasında doğru tanı koyulmuş olması çok önemlidir.
2. Verilen komutları yerine getirme ve sorulara cevap verme kazanımına yönelik
etkinlikler de aşağıda örneklendirildiği gibi basitten zora doğru bir sıra izlenmelidir.
Bireyden ihtiyaç ve bireysel özelliklerine göre kendisine yöneltilen;
• Basit yönergelere (“Kalemi göster.”, “Tarağı göster.” vb.)
• Karmaşık yönergelere (“Sol elini kaldır.” ve “Evin kapısını ve bacasını göster.”
vb.),
• İşleve yönelik yönergelere (“Tarakla ne yaptığını göster ? vb.),
• Anlamsal kategorilere (renkler, sayılar, bitkiler: “Kırmızıyı göster”, “Ders kitabını
göster.” ),
• Kategorilerdeki spesifik uyaranlara (“Büyük kitabı göster.”, “Yeşil elmayı
göster.”),
• Basit cümlelere ( “Adam yürüyor göster.”)
• Karmaşık cümlelere (“Adamın yanında yürüyen kızı göster.”)
• Soyut ve yoruma açık sorulara (“Arabaya niçin ihtiyacımız var?”, “Yüzme
bilmeyen çocuk havuzda boğulur mu?”) uygun tepki vermesi beklenmelidir.
3. Eğitim yapılan oda, sessiz olmalı ve istenmeyen uyarıcılardan arındırılmış olarak düzenlenmelidir. Bireyle karşılıklı iletişim sağlayacak bir şekilde, bireyin fiziksel koşulları göz önüne alınarak hazırlanmış bir ortam olmalıdır. Bir masada karşılıklı oturmada, aradaki mesafenin iletişim için gerekli olan mesafeye uygun bir şekilde olmasına dikkat edilmelidir. Masa ve sandalye boyutları bireyin yaşına uygun ölçülerde olmalıdır. Sese duyarlılığı olan bireyler için gürültü seviyesi en aza indirilmeli, ortam iyi aydınlatılmalı, etkileşimde konuşma mesafesi kişisel sınırları ihlal etmeyecek şekilde ayarlanmalıdır.
4. Bireyin eğitim sürecini etkileyecek farklı durum ve ortamlar tespit edilirken (ev, okul, hastane, farklı kişilerle konuşma) bireyin yaşı, gelişimsel özellikleri, ilgileri göz önünde bulundurulmalıdır.
5. Eğitim sırasında kullanılmak üzere ilgili materyaller bulunmalıdır (resim kartları,
resimli kitaplar, sözcük-cümle listeleri, kavram kartları, çeşitli araç gereç vb.).
Değerlendirme sonrasında analiz ve eğitim sonrasında karşılaştırma yapmak üzere kayıt alınması için gerekli teknik donanım (teyp, kaset, video vb. ) bulunmalıdır. Edinilmiş dil bozukluklarında kullanılan yaklaşıma uygun teknolojik araç ve gereçler (bilgisayar donanımı, mikrofon, kulaklık, sayaçlar vb.) kullanılabilir.
6. Eğitim öncesinde bireyin edinilmiş dil bozuklukları değerlendirildikten sonra
bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) doğrultusunda uygun eğitim yöntemi
belirlenerek öğretim planı yapılır. Edinilmiş dil bozuklukları olan bireylerin
eğitiminde bireyin yaşı ve özellikleri dikkate alınarak “Melodik Entonasyon, Tepki
İsteme Modeli, İşitsel Stimülasyon Modeli” gibi farklı yöntemler kullanılabilir.
7. Edinilmiş dil bozuklukları ile ilgili destek eğitim alan birey için önerilmiş ikinci bir
destek eğitim programı bulunması durumunda, iki programın uygulama oturumları
arasında, bireyin fiziksel, ruhsal ve bilişsel süreçleri açısından olumsuz yönde
etkilenmemesine dikkat edilmelidir.
8. Eğitim desteği boyunca, aile ve yakınları ile iş birliği yapılmalıdır. Bireyin ailesi ve hayatındaki önemli kişiler eğitim sürecine katılmalıdır. Bu kişilere bireyle olan
iletişimlerindeki tutumlarının nasıl olması gerektiği konusunda bilgi verilmelidir.
Birey alternatif veya destekleyici iletişim sistemlerinden yararlanıyorsa bu sistemlerin nasıl kullanıldığı, nasıl çalıştığı, taşınabilirliği gibi konularda aileye bilgi verilmelidir.
9. Birey ve aile, eğitim planını uygulamaya istekli ve kararlı olmalıdır. Destek eğitim alan bireyin birden fazla engelinin olması gibi durumlarda ailenin eğitim sürecine daha etkili biçimde katılması sağlanmalıdır. Varsa birey ile ilgili diğer eğitimciler ve uzmanlarla (doktor, psikolog vb.) iş birliği yapılmalı, bu bireylere edinilmiş dil bozukluğunu oluşturan nedenler hakkında bilgi verilmeli ve edinilmiş dil bozukluğu olan bireye nasıl destek verebilecekleri konusunda önerilerde bulunulmalıdır.
MODÜLÜN İÇERİĞİ
A.İŞİTSEL ALGI
1.Yönergelere Uyma
2.Sorulara Yanıt Verme
3.Sözcük ve Sözcük Öbeklerini Anlama
4.Basit- Karmaşık Cümleleri Anlama
B. NESNE ÇALIŞMALARI
1. Nesne Özellikleri
2. Nesne İşlevleri
C. KAVRAMLAR
D. ALTERNATİF VE DESTEKLEYİCİ İLETİŞİM SİSTEMLERİNİ KULLANMA
1. İşaret ve İşaret Dili Kullanımı
2. Resimli Kartlar ve Sembol Kullanımı
MODÜLDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Birey ile ilgili değerlendirmeye başlamadan önce, birey hakkında ön bilgi alınması
değerlendirme için faydalı olacaktır.
1. Bireyin kişisel bilgileri, öyküsü ve tıbbi raporlara ilişkin ön bilgileri alınmalıdır.
2. Bireyin ihtiyacına göre farklı ortamlarda gözlem ve görüşme yapılmalıdır.
3. Edinilmiş dil bozuklukları değerlendirmelerinin yapılabilmesi için norma dayalı
değerlendirme testlerinin uygulanmasında aşağıdaki basamaklara dikkat edilmelidir.
a. Spontan dil ve konuşma değerlendirmesi
b. İşitsel anlamayı değerlendirme
c.Tekrarlamayı değerlendirme
ç.Adlandırmayı değerlendirme
d.Okumayı değerlendirme
e.Dil bilgisini değerlendirme
f.Söz eylemleri değerlendirme
g.Yazmayı değerlendirme